Interview met Mirjam Schuijff: De grenzen van de mens, een gesprek over human enhancement

Interview met Mirjam Schuijff: De grenzen van de mens, een gesprek over human enhancement

Mag je gezonde mensen nog beter maken? Dit is de vraag waar het in mensverbetering, of human enhancement, over gaat. Technisch gezien is dit een parapluterm voor de zogenaamde NBIC-technologieën: nano-, bio-, informatie- en cognitietechnologieën.
Wat hun werking betreft kunnen twee categorieën worden onderscheiden, vertelt Mirjam Schuijff: ‘Enerzijds zijn er technologieën die je lichaam verbeteren, of beloven te verbeteren. Je kan dan denken aan doping, anabole steroïde en EPO (erytropoëtine). Maar ook cosmetische chirurgie. Aan de andere kant zijn er dingen die meer op de mind gericht zijn, zoals Ritalin en bètablokkers om je concentratie te verbeteren. Deze kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden om de traumatische lading van herinneringen aan te pakken.’

Voor doping, Ritalin en bètablokkers geldt dat deze, weliswaar op kleine schaal, al gebruikt worden. Ook in Nederland. Het precieze gebruik hiervan is echter moeilijk in kaart te brengen, omdat mensen geneigd zijn sociaal wenselijke antwoorden te geven wanneer zij hiernaar gevraagd worden. Daarnaast zijn er ook meer extreme ontwikkelingen, bijvoorbeeld op het gebied van gentherapie om het uithoudingsvermogen te verbeteren: een ingrijpende aanpassing van het lichaam. Ook is er het tot de verbeelding sprekende Deep Brain Stimulation, waarin geëxperimenteerd wordt met het beïnvloeden van de hersenen door kleine stroompjes toe te dienen. De ontwikkeling van deze technologieën bevindt zich nog in een pril stadium. Toch spelen deze vergezichten een belangrijke rol in het debat.

In het debat over mensverbetering staan twee groepen lijnrecht tegenover elkaar. Enerzijds is er een groep bioconservatieven, die van mening is dat de mens goed is zoals hij is en het daarom onwenselijk is om aan het lichaam te sleutelen. Daartegenover staat een groep transhumanisten voor wie de evolutie niet snel genoeg kan gaan. Zij zijn van mening dat de evolutie een handje geholpen moet worden door het inzetten van technologieën. ‘We zijn evolutie in wording,’ zegt de transhumanist, ‘het kan mij niet snel genoeg gaan met die evolutie, dus kom maar op met die middelen.’

De vraag waar deze houdingen precies hun oorsprong vinden is moeilijk te beantwoorden. Wat betreft de positie van de bioconservatieven, dit heeft vermoedelijk met de dominantie van de christelijke cultuur te maken: volgens de Bijbel is ‘de mens geschapen naar het evenbeeld van God. Dit is goed zo en daarom mag je er niets aan veranderen’, is de overtuiging.
De transhumanisten verhouden zich op een antithetische manier tot dit ideaal: in plaats van de perfectie van de menselijke natuur, benadrukken zij juist de imperfectie ervan. Deze extreme posities zijn dan ook vooral te onderscheiden in het expertdebat dat zich tussen wetenschappers en ethici afspeelt. Over de houding van de burger ten opzichte van mensverbetering is echter veel minder bekend.

Toen Mirjam Schuijff in 2008 bij het Rathenau Instituut kwam, werkte ze mee aan een groot project over human enhancement voor Europa. Tijdens dit onderzoek is in kaart gebracht welke ontwikkelingen er zijn, hoe er door ethici over wordt gedacht en wat de knelpunten voor beleid zijn. ‘Uit het onderzoek is gebleken dat er een groot gat bestaat tussen burgers en experts in het debat over mensverbetering. De burger praat eigenlijk niet mee. Hier ligt voor het Rathenau Instituut een belangrijke opdracht. Human enhancement technologieën komen op, of we het nu willen of niet. We zullen ons dus op een of andere manier hiertoe moeten gaan verhouden.’
Om die reden is het Rathenau Instituut een vervolgproject begonnen, waarin in kaart gebracht wordt hoe ‘gewone’ mensen over mensverbetering denken. Dit onderzoek wordt in het voorjaar van 2012 gepresenteerd.

De gemiddelde burger blijkt nauwelijks op de hoogte te zijn van de ontwikkelingen op het gebied van mensverbetering. Slechts enkele onderwerpen komen aan de orde in het publieke debat. Te denken valt bijvoorbeeld aan de discussie over prenatale screening, die besproken wordt in het artikel Tussen natuur en cultuur in deze editie. Of discussies over het gebruik van doping onder sporters. Maar mensverbetering is veel breder.
Schuijff: ‘Wij proberen de brede discussie op de kaart te krijgen. Onze taak is het informeren van de politiek en het publiek. We willen het debat over human enhancement aanzwengelen.’ Het agenderen van mensverbetering als een geheel van technologieën blijkt erg lastig te zijn. Over individuele technologieën wordt wel gesproken, zij het in beperkte mate.

Tijdens het onderzoek heeft het informeren van mensen een belangrijke rol gespeeld. Schuijff: ‘In eerste instantie leg je mensen uit wat het is. Dan vraag je hoe ze erover denken en dan leg je nog meer uit. Tijdens een onderzoek probeer je mensen hierover te informeren. ’Uit het onderzoek komt een genuanceerd beeld naar voren. Overwegend staan de ‘gewone’ mensen vrij argwanend en kritisch tegenover human enhancement. Er is een kleine groep echte transhumanisten te onderscheiden, die open lijkt te staan om allerlei middelen en pilletjes te proberen. Maar overwegend is men terughoudend.

Het verschil is vooral afhankelijk van of het gaat over permanente of tijdelijke effecten van technologieën. Wanneer mensen bijvoorbeeld de mogelijkheid wordt voorgehouden dat ze een pilletje kunnen slikken om hun prestatie te verbeteren, zien sommigen daar de voordelen van in. ‘Maar als ik Ritalin ga gebruiken om een deadline te halen, wil ik niet dat mijn baas vraagt of ik dat neem. Ik wil wel een banaan of een kop koffie nemen om scherp te blijven, maar een pilletje gaat te ver,’ parafraseert Schuijff een van de respondenten.
Blijkbaar heeft men toch een heldere intuïtie over wat toelaatbaar is en wat niet. In het achterhoofd van mensen fluistert een stemmetje: oneerlijke competitie.

De vraag blijft natuurlijk of dit een principieel bezwaar is of dat mensen eigenlijk voornamelijk bang zijn om ontdekt te worden. Hiernaast speelt het element van oneerlijkheid ten opzichte van anderen die geen stimulerende middelen gebruiken waarschijnlijk ook een rol. Bovendien is het vooruitzicht van de afhankelijkheid van een pilletje om tot prestaties te komen voor velen niet erg aantrekkelijk.

Wanneer het gaat om permanente effecten van technologieën kan gedacht worden aan bepaalde vormen van Deep Brain Stimulation. Zo bestaat er de mogelijkheid van een hersenimplantaat dat de werking van het brein beïnvloed. Dit kan tot stemmingsverbetering leiden bij mensen die aan depressies lijden. Uit het onderzoek komt naar voren dat de deelnemers afwijzend tegenover dergelijke ontwikkelingen staan.

Behalve dat mensverbetering door individuen kan worden aangewend, kan het ook voor collectieve doeleinden worden ingezet: we spreken dan over social enhancement. Het gaat dan al snel over de rol van de overheid en de vraag of zij bepaalde technologieën in mag zetten om haar werknemers, gedetineerden en burgers te verbeteren. Zo worden er bijvoorbeeld robotpakken ontwikkeld die de brandweer kan inzetten om mensen veiliger uit een brandend huis te halen. Dit is goed voor het algemeen belang en helpt de brandweer om zijn werk veiliger uit te voeren. Maar ook soldaten met medicijnen helpen om de traumatische lading van herinneringen te helpen is een vorm van social enhancement.

Deze nieuwe mogelijkheden werpen belangrijke vragen op voor de houding van de overheid ten opzichte van human enhancement. In 2009 hebben de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie in samenwerking met het Rathenau Instituut een ‘Kenniskamer Human Enhancement’ georganiseerd. De ondertitel, ‘feiten, fabels, ficties’, geeft aan dat het om een verkenning gaat. Hiermee is een poging gedaan om de discussie binnen de overheid op gang te brengen.
Schuijff: ‘Het is de bedoeling om te kijken wat er aan zit te komen. De ethische reflectie wordt geopend. Het is bedoeld om de discussie op gang te krijgen. Het is een eerste stap, het is niet bedoeld om te zeggen: deze technologie doen we wel, deze niet. Nu is het aan Justitie, Binnenlandse Zaken en de samenleving om daar over na te gaan denken. Willen we dit wel of niet, en zo ja, hoe willen we dat?’

Het is erg belangrijk om voor iedere situatie opnieuw na te gaan of het toepassen van een specifieke technologie een goed idee is. ‘Je moet je goed afvragen: wat is het common good en weegt dit op tegen het belang van het individu?’, aldus Schuijff. ‘Een robotpak is in sommige gevallen oké, maar dat betekent niet dat het altijd gebruikt moet worden. De ME moet het bijvoorbeeld niet gaan toepassen om demonstranten neer te slaan.’
Hiermee raken we aan een belangrijk kenmerk van ontwikkelingen op het gebied van human enhancement: de glijdende schaal. Op het moment dat een specifieke technologie wordt toegepast, kan het gebruik hiervan worden uitgebreid naar andere domeinen. Ook wordt de stap naar het invoeren van soortgelijke technologieën dan minder groot.

Dit geldt zowel voor human– als voor social enhancement. Op het gebied van human enhancement kan een vergelijking worden gemaakt met de acceptatie van cosmetische chirurgie. Schuijff: ‘Tien jaar geleden dacht ik heel anders over cosmetische chirurgie dan nu, mede omdat het zoveel op TV is. Daar reflecteren burgers ook op: zo denk ik nu, maar misschien denk ik er over tien jaar wel heel anders over.’
‘En voor social enhancement geldt hetzelfde. Wanneer door middel van human enhancement de traumatische lading van herinneringen veranderd kan worden, wordt het ook makkelijker om bijvoorbeeld mensen als soldaat aan te nemen die hier eigenlijk niet geschikt voor zijn. Dit is een kwestie van het verschuiven van grenzen: als iemand een trauma oploopt, kan hij of zij toch immers geholpen worden. Maar of dat ook echt een goed idee is, is iets waar we het over zouden moeten hebben,’ aldus Schuijff.

Onze redacteur Daniel Doodkorte sprak met drs. Mirjam Schuijff over de mogelijkheden en grenzen van mensverbetering. Zij is sinds 2008 verbonden aan het Rathenau Instituut in Den Haag, waar ze onderzoek doet naar de ontwikkelingen op het gebied en de mogelijke gevolgen van human enhancement.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *