Zeven mythen over gated communities

De hekwerkwijk als mondiale trend

Een echte gated community is een wijk of buurt met een uniforme bebouwing en strikte grenzen. Om de buurt staat een muur of hek en er is een centrale toegang. Een duidelijke afscheiding met de omgeving versterkt het privégevoel. Soms is de gated community niet meer dan een verzameling huizen met een gedeelde verantwoordelijkheid voor open ruimte, hek en toegang. In andere gevallen gaat het om ommuurde dorpen of steden met een veelheid aan voorzieningen. Dat de meeste gated communities niet worden bewaakt door een veiligheidsbeambte met geweer weten we inmiddels, maar hoe zit het met onze andere ideeën over gated communities? In dit artikel komen zeven ideeën over gated communities aan de orde, maar kloppen deze gangbare denkbeelden ook of zijn het slechts mythen?

1. Gated communities komen vooral in de Verenigde Staten voor

Gated communities komen overal ter wereld voor, niet alleen in de Verenigde Staten. Het aandeel Amerikanen dat in een gated community woont, is met twaalf procent erg hoog, maar ook in landen als Zuid-Afrika woont een groot deel van de bevolking in een dergelijke community. Grote delen van Zuid-Afrikaanse steden zijn aaneenschakelingen van gated communities. Na het afschaffen van de apartheid is het aantal communities sterk toegenomen. Gelijkheid tussen blank en zwart betekende immers niet dat de sociale en economische verschillen waren opgeheven. Het betekende evenmin dat de criminaliteit en de gevoelens van angst afnamen, integendeel.

In bijna alle landen zijn wel gated communities te vinden. Ze zijn er vooral veel in landen met een koloniaal verleden, maar ook in landen met grote verschillen tussen arm en rijk. In sommige landen zijn het de (rijke) buitenlanders, expats (werknemers van buitenlandse bedrijven, ontwikkelingswerkers), die in gated communities wonen, maar ze zijn zelden de enigen. Vaak delen ze hun gated community met rijke autochtonen.

2. In Amerikaanse gated communities wonen vooral rijke, blanke mensen

Het stereotiepe beeld van de gated community is nog steeds de wijk met blanke, rijke en oude Amerikanen die zich met geestverwanten hebben teruggetrokken achter een goed bewaakt hek en daar de hele dag golfen. Uit onderzoek van Sanchez, Lang en Dhavale (2005) blijkt echter dat relatief veel gated communities uitsluitend huurwoningen bevatten, vaak gaat het zelfs om sociale woningbouw. In deze huizen wonen relatief veel arme zwarten en latino’s. Er is dan ook sprake van een sterke polarisatie tussen gated communities. De gated community van rijke, blanke mensen is slechts één type. Hoewel dit type dominant is, staat ‘slechts’ acht procent van de koopwoningen in de VS in een gated community, tegenover 22 procent van de huurwoningen. De gated community is daarmee niet alleen een plek voor de rijken om zich terug te trekken, maar ook een plek waar de armen zich – soms gedwongen – kunnen terugtrekken. In postmoderne termen bieden beide typencommunities bescherming tegen ‘de angst voor the Other‘: of door the Other weg te stoppen, of door the Other buiten te sluiten.

Binnen de gated communities met koopwoningen is er een grote diversiteit. In bepaalde Amerikaanse regio’s zijn het inderdaad merendeels rijken die in de communities met koopwoningen wonen, in andere regio’s is er een veel minder scheve verhouding. De laatste jaren heeft de uitbreiding van gated communities vooral plaatsgevonden in de markt voor middeninkomens.

Het gaat niet alleen om eengezinswoningen. Op de eerste plaats bestaat de meeste sociale woningbouw namelijk uit gestapelde woningen. Ten tweede staan ook veel trailer homes in afgesloten parken. Ten derde liggen in staten als Californië ook appartementencomplexen (in verschillende prijsklassen) communities goed in de markt vanwege de exorbitant hoge prijzen voor eengezinswoningen. En ten slotte zijn er plaatsen zoals Moreno Valley (Californië), waar de gemeente heeft bepaald dat alle nieuwbouw van niet-eengezinswoningen door een hek moet zijn afgesloten.

3. Amerikanen wonen in gated communities omdat ze bang zijn

Angst is een belangrijke reden voor Amerikanen om naar een gated community te verhuizen of om samen met andere buurtbewoners een hek om de wijk te zetten. Dit is echter niet het enige motief. Privacy en rust zijn andere belangrijke motieven.

Wat meespeelt is dat gated communities vaak worden gebouwd op unincorporated land: land dat geen deel uitmaakt van een bestaande gemeente. Oorspronkelijk was dit ruige gebied waar bijna geen enkele Amerikaan woonde, maar steeds meer van deze gebieden zijn inmiddels verstedelijkt. De bewoners verzetten zich vaak tegen mogelijke samenvoeging met een naburige gemeente. Ze zijn bang voor hogere belastingen en blijven liever onafhankelijk. In andere gevallen wordt de gated community zélf een gemeente. In de praktijk van veel communities vormt de homeowner association (de vereniging van huis- of wijkeigenaren) het bestuur van de wijk. Door alleen ouderen toe te staan, kan bijvoorbeeld worden voorkomen dat veel belastinggeld moet worden uitgegeven voor een openbare school.

Een andere reden waarom steeds meer Amerikanen, vooral in het westen en zuidwesten van het land, in een gated community wonen, is dat ze geen andere keus hebben. In bepaalde steden bestaat bijna alle nieuwbouw uit ommuurde wijken en is het bijna onmogelijk om daarbuiten een (nieuwe) woning te vinden. Projectontwikkelaars komen hiermee meer dan tegemoet aan de vraag naar ‘beschermd wonen’. Bovendien wegen de meerkosten van een hek vaak ruimschoots op tegen de meeropbrengsten van de woningen. 

Ten slotte is het in bepaalde steden zoals Las Vegas van rechtswege bijna onmogelijk voor een projectontwikkelaar om geen gated community te bouwen. De zoning-regels vragen daar om een afgeschermde wijk; het enige wat soms van overheidswege ontbreekt, is de dwang het hek ook daadwerkelijk af te sluiten.

4. Gated communities zijn net gewone wijken, alleen staat er een hek omheen

Er zijn verschillende redenen waarom een gated community niet zomaar een gewone wijk is met een hek eromheen. Allereerst zijn door het hek wegen en groen niet langer openbaar toegankelijk. Bovendien kan de community zo groot zijn dat er een barrière wordt gevormd. Hoe groot te groot is, ligt vooral aan de schaal en inpassing in het stedelijk of landschappelijk grid. In een binnenstad kan een kleine gated community het stedelijk grid al hinderlijk doorbreken; ver buiten de stad hoeft daar zelfs bij een vrij grote gated community niet per definitie sprake van te zijn.

Ook sluiten gated communities bepaalde groepen uit, maar dat geldt vooral voor de communities met dure woningen. Sommige auteurs menen dat uitsluiting niet alleen zijn beslag krijgt in de gated community, maar ook dat de communities tot verdere uitsluiting leiden omdat mensen van elkaar vervreemden.

Daarnaast gelden er in veel gated communities regels die door de homeowner association zijn vastgesteld. De Amerikaanse professor Evan McKenzie (1994) beschrijft verschillende voorbeelden van doorgeschoten regelgeving, ingesteld door bewonersverenigingen in gated communities. Een stel oudere bewoners mocht hun kleinkinderen niet meer ontvangen omdat ze te veel geluid produceerden, een vrouw moest een te grote hond (zwaarder dan de toegestane vijftien kilo) laten afmaken en een zestigjarige man moest scheiden omdat zijn vrouw van 45 volgens de regels te jong was. Opvallend is dat deze mensen er niet voor kozen te verhuizen, maar zich conformeerden aan de regels. Zolang een meerderheid of, in bepaalde gevallen, tweederde van de eigenaren het eens is met een voorstel van de homeowner association staat de minderheid zwak. In Hirschmans (1970) termen: de strategie voice(van je stemrecht gebruik maken) heeft niet gewerkt, de alternatieven die dan voor de minderheid openstaan zijn exit (vertrekken) en loyalty (aanpassen). Vooral waar de homeowner association geen deel uitmaakt van een gemeente, kan zij ver gaan voordat een hogere overheid ingrijpt.

Gated communities kunnen zich ook politiek onttrekken aan gemeente en county (een soort provincie). Laat ik een voorbeeld geven. Nabij Disney World in Florida ligt het door de Disney Corporation gebouwde Celebration City. In 1996 betrokken de eerste bewoners een woning in dit nieuwe stadje dat inmiddels bijna 20.000 inwoners telt. Samen met Disney World is Celebration City, een gebied met ruim 30.000 werknemers en 20.000 inwoners, vrij ten opzichte van lokale overheden. Het staatsbestuur van Florida keurde in 1967 namelijk een wet goed die alle grond die op dat moment in eigendom was van de Disney Corporation de status ‘autonoom gewest’ toekende. Dit betekent dat de Disney Corporation zijn eigen belastingen mag uitschrijven, zijn eigen bouwwetgeving mag toepassen en vrij blijft van lokale en regionale wetgeving op het gebied van onder andere ruimtelijke ordening.

5. In Europa zijn bijna geen gated communities

Tien jaar geleden was het aantal gated communities in Europa beperkt tot een paar dozijn in de landen rond de Middellandse Zee en een handvol in Groot-Brittannië. Maar anno 2005 zijn er overal in Europa gated communities te vinden. In de Middellandse Zeelanden is sprake van een sterke uitbreiding, soms in de vorm van ‘wijken voor overwinteraars’, maar steeds vaker ook voor de Zuid-Europese rijke middenklasse.

In Groot-Brittannië neemt het aantal gated communities zo snel toe, dat het opeens ook een interessant thema is geworden voor universiteiten en overheid. Hier lijkt de toename van het aantal communities gelijk op te gaan met de afbraak van de verzorgingsstaat, de groeiende kloof tussen arm en rijk en toenemende gevoelens van onveiligheid in steden en dorpen.

In sommige Oost-Europese steden heeft het fenomeen gated community een enorme vlucht genomen. In de Poolse hoofdstad Warschau vindt de helft van de nieuwbouw plaats in gated communities. De verschillen tussen rijk en arm namen na de Wende sterk toe en angst regeert in veel Poolse gezinnen. Bovendien geeft een woning in een community status.

In Scandinavië zijn de verschillen tussen arm en rijk niet zo groot en bestaan er minder angstgevoelens onder de bevolking dan elders in Europa, maar zijn er wel gated communities. Dit hangt samen met de coöperatieve traditie. Gated communities ontstaan hier niet omdat de overheid bepaalde voorzieningen niet verzorgt, maar omdat het de gewoonte is voorzieningen in de directe omgeving van de woning groepsgewijs aan te bieden en woningen te bouwen met een aantal families samen.

6. In Nederland hebben we (nog) geen gated communities…

Ook in Nederland zijn de eerste aanzetten tot gated communities zichtbaar. Wie genoeg geld heeft, kan in Lelystad of Dronten aan een golfpark wonen. Opvallend is dat de meeste communities, met uitzondering van de golfparken, erg weinig woningen omvatten. De meeste gemeenten stimuleren de bouw van gated communities niet. Daardoor zijn (nieuwe) communities vooral op kleinschalige locaties aan de rand van steden te vinden, op plekken waar het ‘vinexregime’ niet van toepassing is, maar waar de bouw van enkele nieuwe woningen niet is uitgesloten. Hier ontwikkelen veelal kleine bouwondernemers hun eigen mini-gated communities. 

Nederland kent nog meer gemeenschappen waar men buitenstaanders probeert uit te sluiten. In veel met slagbomen afgesloten ‘recreatieparken’ wonen veel mensen immers permanent. Honderden terreinen met stacaravans en bungalows worden bewoond en de bewoners sluiten zich door middel van een hek en een slagboom af van ‘gereguleerde’ dorpen en steden. Sommige van deze terreinen kennen ook bewonersverenigingen, maar hun macht is vaak zeer beperkt en blijft veelal beperkt tot discussie over de servicekosten en het tuinonderhoud.

Je kunt je afvragen of hier sprake is van een gated community, maar daar gaat het eigenlijk niet om. Veel interessanter is de vraag of de woonomgeving in Nederland in toenemende mate wordt afgesloten van de stedelijke en landelijke structuur. Als we kijken naar de hoeveelheid flats waarvan de toegang tot het portiek de afgelopen jaren is afgesloten, en vooral ook naar het aantal nieuwbouwwijkjes dat slechts één toegang heeft en door water wordt omgeven, dan lijkt het er sterk op dat ook in Nederland sprake is van afscherming van de directe woonomgeving. In sommige gevallen is die afscherming puur een stedenbouwkundig fenomeen, in andere gevallen hangt het samen met de privatisering van de woonomgeving. Gated communities zijn de fysieke neerslag van bredere trends van afscherming en privatisering.

7. …maar de opmars van gated communities is niet tegen te houden

Er zijn verschillende factoren die het aantal gated communities beïnvloeden. Allereerst is er het verschil tussen arm en rijk. Dat wordt in Nederland langzaam groter, maar op mondiale schaal is Nederland nog steeds een land met een erg vlakke inkomensverdeling. 

Een tweede factor zijn culturele verschillen. Deze zijn in Nederland sterk toegenomen en zullen nog verder toenemen, niet alleen door immigratie, maar ook door verschillen in leefstijl. Er is duidelijk behoefte aan meer identiteit en aan meer ‘beschutte’ woonvormen.

Een derde factor is criminaliteit en angst. De cijfers voor criminaliteit lopen op veel terreinen in Nederland terug, maar tegelijkertijd nemen angstgevoelens toe. Dit komt ondermeer door de toenemende pluriformiteit en doordat veel mensen het gevoel hebben de grip op sociale ontwikkelingen kwijt te raken. Angstgevoelens zijn in die zin meer een symptoom van de laatmoderne risicosamenleving dan van toegenomen criminaliteit. 

De vierde factor is de overheid. Als de overheid zich verder terugtrekt uit de woningmarkt en de ruimtelijke ordening meer overlaat aan private partijen, zullen er meer gated communities worden gebouwd omdat projectontwikkelaars zullen inspelen op de vraag naar beschermde woonomgevingen en naar wijken met collectief georganiseerde voorzieningen zoals een golfbaan of zwembad.

De toename van het aantal gated communities is de neerslag van de liberalisering van de ruimtelijke ordening, maar ook van een toenemende ongelijkheid in zowel economische als culturele zin. Vervolgens bevorderen gated communities het verder uit elkaar groeien van verschillende delen van de samenleving; een gated community is meer dan een wijk met een hek eromheen, het is de neerslag én weerslag van sociale fragmentatie. De opmars van gated communities is echter niet onstuitbaar. Een belangrijke rol is weggelegd voor de overheid. Zij geeft op landelijk niveau richting en op lokaal niveau invulling aan de (on)mogelijkheden. Door het verschil tussen arm en rijk niet groter te laten worden, zal de vraag naar gated communities minder snel toenemen. Door de ruimtelijke ordening niet steeds meer aan de markt over te laten en actief te reguleren op de grond- en woningmarkt, zal het aanbod eveneens minder snel toenemen. De toename van het aantal gated communities in Nederland is net zo min vanzelfsprekend als de liberalisering van de bebouwde omgeving.

Dit artikel is een bewerking van een artikel dat onder de titel ‘Gated communities. Opvattingen en misvattingen’, dat is verschenen in tijdschrift Geografie, 7, 2005, pp. 36-39.

Noten en/of literatuur

Aalbers, M. en M. Loopmans, ‘Een wereld van hekken. De globalisering van de gated community’, in: Agora, 21, 5, 2005, pp. 32-43.

Atkinson, R. en S. Blandy, ‘Introduction: International perspectives on the new enclavism and the rise of gated communities’, in: Housing Studies, 20, 2, 2005, pp. 177-186.

Blakely, E.J. en M.G. Snyder, Fortress America. Gated communities in the United States, Washington DC, 1997.

Hirschman, A.O., Exit, voice, loyalty: responses to decline in firms, organisations, and states, Cambridge, 1970.

Low, S., Behind the gates. Life, security, and the pursuit of happiness in fortress America, New York, 2004.

McKenzie, E., Privatopia: Homeowner associations and the rise of residential private government, New Haven, 1994.

Sanchez, T.W., R.E. Lang en D.M. Dhavale, ‘Security versus status? A first look at the census’s gated community data’, in: Journal of Planning Education and Research, 24, 2005, pp. 281-291.

Wilkens, L., ‘Gated communities in Nederland?’, in: Rooilijn, 37, 10, 2004,pp. 509-514.