In 1958 sloot de laatste mensentuin, ook wel human zoo, in Brussel de deuren. Tot die tijd werden 282 zwarte mannen, vrouwen en kinderen uit Belgisch Congo geïmporteerd om in een nepdorp achter een bamboehek te staan. Eén op de drie Belgen bracht een bezoek aan de Congolezen in de Zoo en daarmee werd het een van de grootste attracties die België kende. Onderzoekers wilden zo de Belgische bevolking laten zien hoe bewoners uit hun koloniën leefden, door hen scènes te laten naspelen uit hun ‘dagelijks leven’.

Niet alleen in België waren mensentuinen populair. Vanaf 1870 openden vele Europese en Amerikaanse steden een mensentuin. Hier werden verschillende culturele stammen en bevolkingen tentoongesteld. In Amsterdam werden tijdens de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling van 1883 tientallen Surinamers en Indonesiërs in een mensentuin op het Museumplein tentoongesteld. Antropologen organiseerden de tentoonstellingen vanuit hun wetenschap: zij onderzochten de kenmerken van de verschillende stammen en bevolkingen, in de hoop iets te vinden wat de ‘rassen’ van elkaar zou onderscheiden. Schedellengte en lichaamskenmerken van de geïmporteerde bevolking werden bestudeerd; neuzen werden gemeten met een neus-index en met behulp van kleurkaarten werd elke huidskleur grondig geanalyseerd.

Vergelijking mens en dier, in mensentuinen en in freakshows

In sommige mensentuinen deelden mensen hun kooi met andere mensen. In andere werden mensen letterlijk naast dieren gezet. De 130 centimeter kleine pygmee Oto Benga moest zijn kooi in de Bronx Zoo in New York delen met een chimpansee. Geheel in dierentuinstijl stond voor zijn kooi een informatiebord met Benga’s gewicht en lengte en met de mededeling dat hij iedere middag in september bezocht kon worden.

Ook wanneer mensen niet letterlijk naast dieren werden geplaatst, werden zij behandeld als dieren. Bezoekers van de Brusselse mensentuinen bekogelden de Congolezen met bananen en nootjes terwijl ze ‘oehoehoeh’-geluiden maakten met hun handen voor de mond. Zo maakten ze mensen uit andere culturen belachelijk. Drie maanden nadat Charles Darwin zijn boek On the Origin of Species publiceerde, in 1859, onthulde cicusuitbater P.T. Barnum dat het publiek van het American Museum in New York een nieuwe ‘attractie’ stond te wachten: ‘the what is it’ of ‘de mensaap’. Bezoekers kregen te horen dat het ging om een schepsel dat tussen de apen in de bomen van Afrika klom. Het zou dé missing link zijn tussen Afrikaanse zwarte mensen en de laagste vorm van dieren.

Ook in zogenaamde freakshows, waarin mensen met een ‘ander’ uiterlijk of ‘freaky’ eigenschappen werden tentoongesteld, werden de mensen vergeleken met dieren. Zo belandde Krao Farini in de negentiende eeuw in een freakshow waarin zij het perfecte exemplaar tussen mens en aap werd genoemd. In werkelijkheid was zij een jonge vrouw uit Zuid-Oost Azië die leed aan een zeldzame ziekte, hypertrichose, waardoor zij overmatig veel beharing in haar gezicht en op haar lichaam had. Een nog bekender voorbeeld van een tentoongestelde mens die met een dier werd vergeleken is Sarah Baartman, ook wel de ‘Hottentot Venus’ genoemd. Over haar werd gezegd dat ze billen had als een baviaan. Of neem de beroemde film The Elephant Man uit 1980, gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de Britse Joseph Merrick, die overleed in 1890 aan de almaar groeiende misvormingen op zijn gezicht. Ook Merrick werd zijn leven lang in freakshows gestopt voor het vermaak van anderen. In de film wordt hij op een gegeven moment lastig gevallen door een groep jongens waarop hij de bekende woorden gilt: “I am not an animal, I am a human being. I am a man.”