Het gedrag van de moderne mens lijkt steeds verder af te wijken van onze eigenlijke, dierlijke natuur. We eten te veel en krijgen obesitas, we werken ons een burn-out in en raken ook op andere vlakken van ons leven geestelijk en fysiek vermoeid. Wat wij eisen van ons lichaam, inclusief onze hersenen, staat voor een deel haaks op waar ons lichaam voor is gemaakt, met als gevolg de modernetijdsziektes die we overal om ons heen zien. Dit stellen journalist Wilma de Rek en psychiater Witte Hoogendijk in hun boek Leef als een Beest.^[i] Vanuit de evolutietheorie en psychiatrie stellen zij dat de mens meer naar zijn dierlijke natuur zou moeten luisteren om af te komen van de eerder genoemde kwalen van de moderne tijd. Een interessante invalshoek, maar ook een die veel vragen oproept. Want staat het gedrag van de moderne mens wel zo ver af van zijn dierlijke natuur? En komen deze modernetijdsziektes alleen voor bij mensen of ook bij (andere) dieren?

Om achter de antwoorden van deze vragen te komen interviewden wij twee vooraanstaande wetenschappers in de respectievelijke disciplines van de evolutionaire biologie en de cognitieve neurowetenschap. Voor de evolutionair-biologische insteek spraken wij met Frans de Waal, bekend over de hele wereld van zijn baanbrekende onderzoek naar het gedrag van primaten. Erno Hermans spraken wij om meer inzicht te krijgen in het cognitief neurowetenschappelijke perspectief. Hermans is mede bekend door zijn onderzoek in cognitieve neurowetenschappen omtrent burn-out en stress. Door de inzichten van deze wetenschappers met elkaar te vergelijken hebben wij geprobeerd om een genuanceerder beeld neer te zetten over de moderne mens en zijn kwalen ten opzichte van andere dieren.

Wetenschappers aan het woord

De eerste vraag gaat over de definitie van ‘de moderne mens’. Wat houdt deze term precies in en in welke mate is het gedrag van de mens in de moderne samenleving anders dan dat van de mens in de tribale samenleving, of zelfs de oermens?

Volgens Frans de Waal zit het verschil enkel in de schaal van de samenleving die bepaalde verwerpelijke gedragingen mogelijk maakt. De psychologie of intelligentie van de mens is niet per se veranderd, maar komt wel op een andere manier tot uitdrukking in de geglobaliseerde wereld waar men niet meer hoort bij een vaste groep; bij minder hechte sociale banden hebben immorele gedragingen minder consequenties. Een probleem voor de moraliteit van de moderne samenleving, aldus professor De Waal. Daarnaast organiseren we nu op een grotere schaal. Daarbij komt het organisatievermogen en de complexe taal van de mens, die het bijvoorbeeld mogelijk maken om tienduizenden mensen tegelijkertijd aan het werk te zetten voor een enkel project.

Erno Hermans sluit zich op dit punt bij De Waal aan. Volgens Hermans is het een lastige vraag om te beantwoorden op neurowetenschappelijk gebied, want we kunnen niet terug naar de tijd van de oermens en weten niet precies hoe het brein in al die jaren is geëvolueerd. Wat wel bekend is, is dat de structuur van de maatschappij over de jaren zeer is veranderd. Tegenwoordig is de mens veel meer in contact met onbekende mensen en veel minder in één eigen besloten kring zoals in de tribale samenleving. De psychologie van het sociale gedrag is volgens Hermans ontwikkeld voor een bepaalde sociale omgeving die misschien niet meer helemaal past bij onze huidige maatschappelijke structuren. Tegenwoordig komt sociale angst veel voor en zijn we banger om in contact met anderen te komen. Volgens hem is dit te linken aan de tribale omgeving waarin we alleen contact hadden met bekenden en we de mensen buiten onze eigen groep beschouwden als een bedreiging. Kortom, ons angstsysteem is ‘getuned’ aan de hand van onze evolutionaire ontwikkeling.

De tweede vraag die wij beide wetenschappers stelden, is wat het grootste verschil is tussen mensen en andere dieren.

De wetenschappers zijn het ook op dit punt met elkaar eens: mensen zijn al met al gewoon dieren. De verschillen zijn daarom ook niet al te groot. Voor De Waal is het enige verschil het taalvermogen van de mens. Maar zelfs als je de taal van de mens neemt en opdeelt in onderdelen zoals de grammatica, symbolen en het leren hiervan, dan vind je die verschillende onderdelen ook weer terug bij dieren. Dat neemt niet weg dat het geheel van de menselijke taal volgens hem uniek blijft: ‘Geen enkel ander dier heeft dit, zeker niet op onze schaal en precisie,’ aldus De Waal.

Erno Hermans beaamt zijn standpunt, maar onderbouwt dat met een ander argument. We zijn dieren, maar het grootste verschil met andere dieren zit hem in de mate waarin wij in een andere omgeving leven. De vraag is of de mens goed geadapteerd is aan zijn eigen omgeving daar hij sneller en drastischer van omgeving verandert dan andere dieren.

Vervolgens zijn wij ook benieuwd naar de grootste overeenkomst tussen mens en dier.

Wederom begint De Waal zijn antwoord op de vraag met het benoemen dat mens en dier zo goed als op hetzelfde neerkomt. ‘99 procent van alles wat we doen komt overeen met wat andere dieren doen,’ zegt hij. Onze hersenen zijn groter, maar niets daarin is absoluut uniek. Hij refereert daarbij ook naar de huidige virus- en klimaatcrisis: ‘Het blijkt dat wij niet zo los staan van de natuur en niet zo exceptioneel zijn als we denken,’ aldus De Waal.

En ook volgens Hermans zijn de overeenkomsten heel groot en talloos. Met name op het gebied van de neurowetenschappen zijn er veel overeenkomsten zichtbaar wanneer we kijken naar de lagere delen in de hersenen zoals onze angst- en stresssystemen. De grootste overeenkomsten met andere dieren zijn deze basale systemen voor de regulering van het lichaam, de homeostase in het lichaam en het omgaan met dreiging. Afgezien van de uitgroei van de prefrontale cortex die verschilt met dieren, zijn er volgens Hermans dus geen verschillen.

Nu door de wetenschappers het beeld is geschetst dat mensen en dieren op veel vlakken hetzelfde zijn… Kunnen dieren dan net als mensen modernetijdsziektes zoals burn-out, stress, depressive en obesitas krijgen?

De antwoorden op deze vraag zijn verrassend. Als leidraad voor deze vraag namen wij het boek Leef als een beest waarin psychiater Witte Hoogendijk stelt dat mensen modernetijdsziektes krijgen ómdat ze steeds meer van het dierlijke af leven. Als we terug zouden gaan naar onze oergewoontes, dan zouden we gezonder en gelukkiger leven. Toen wij deze vraag stelden aan beide wetenschappers, was de verwachting dat de bioloog misschien wel zou vinden dat modernetijdsziektes inderdaad kunnen voorkomen bij dieren. De andere verwachting was dat de neurowetenschapper, die misschien op sommige vlakken dezelfde mening deelt als psychiater en auteur Hoogendijk, zou stellen dat modernetijdsziektes niet voorkomen bij dieren.

In tegenstelling tot onze verwachting stelde Frans de Waal dat dieren geen burn-out of werkstress ondervinden: ‘Je hebt vogels die twee weken lang de hele dag op en neer vliegen wanneer ze een nest bouwen om takjes te verzamelen. Dat is een heel lange en intensieve werkdag, maar ik kan me niet voorstellen dat daar een burn-out aan te pas komt.’ De Waal refereert ook aan bevers, bijen en mieren, die de hele dag veel werk verzetten. Ook bij deze dieren is het uit onderzoek nooit gebleken dat ze op een gegeven moment de indruk wekken dat ze iets anders moeten doen, omdat ze anders overwerkt raken: ‘De moderne mens heeft meer verplichtingen. Apen hebben dit ook, maar ze zien het niet als werk, denk ik, ze kijken ook niet op de klok.’ Volgens De Waal zit de crux in het geval van een burn-out bij de mens in het feit of je je werk graag doet of niet. Dieren kiezen natuurlijk geen professie, wat betekent dat hun werk automatisch verdeeld is binnen een groep. De mens met een burn-out zit misschien in een baan die niet goed is voor hem of die hij niet graag doet.

Anderzijds is Erno Hermans van mening dat burn-out net zoals stress waarschijnlijk niet mens-eigen is. Volgens hem zijn er veel achtergronden – oorzaken – van deze fenomenen die je ook bij dieren ziet. Een negatieve psychische reactie treedt op omdat die door de evolutie heen nuttig is gebleken, net zoals bij traumaherbeleving, posttraumatische stressstoornissen en het leren van dreiging. Met name depressie is volgens Hermans een interessant en ingewikkeld geval, daar dat volgens hem een heel heterogene stoornis is. Over depressie is ook veel onderzoek gedaan naar wat mogelijk de evolutionaire achtergrond ervan kan zijn. Een van de analyses van depressie is dat er vaak een geschiedenis aan vooraf gaat waarbij mensen gaan denken dat de moeite die ze ergens in steken tevergeefs is. Dat leidt tot terugtrekking, negatieve gevoelens en weinig motivatie om dingen te doen. Dat zie je ook terug bij dieren. 

Een model dat neurowetenschappers daarbij gebruiken is het learned helplessness^[ii]–model. Wat ze vinden bij dieren is dat wanneer zij negatieve ervaringen meemaken ze ook op een punt komen waarbij ze lijken te beseffen dat hun acties geen effecten hebben. Dieren gaan eerst proberen om uit een negatieve situatie te komen, maar op een gegeven moment stoppen ook zij daarmee en geven ze op. Hermans noemt als voorbeeld hoe er testen met dieren werden gedaan die in een bak water werden gestopt om op zoek te gaan naar een plek om uit het water te komen. Ze zwommen maar rond en bleven dat een aantal keer doen tot ze niet verder kwamen, stopten vervolgens met zwemmen en uit verslagenheid bleven ze drijven op het water. Hun acties leverden niets meer op dus stopten ze met het zoeken naar een oplossing. Dit is een vorm van een depressie-model bij dieren en je kunt je volgens Hermans afvragen of het hetzelfde in werking treedt bij mensen. Maar dat er in ieder geval overeenkomsten zijn, staat buiten kijf.  

Wat betreft overconsumptie en obesitas stellen De Waal en Hermans beiden dat de manier waarop ons evolutionaire systeem is ingeregeld niet helemaal past bij onze maatschappij. Het dieet dat wij hebben wijkt af van wat er in de evolutie over al die miljoenen jaren was. We zijn geadapteerd tot het eten van suiker als waardevolle energiebron. Ons systeem is op die manier geëvolueerd tot een consumptie van veel suiker toen dat daadwerkelijk gezond was. De toegang tot veel te veel zoetigheid en vettigheid wordt een mismatch met ons evolutionaire systeem.